Üniversite, yüksek seviyede eğitim faaliyetlerinin sürdürüldüğü ve bilimsel araştırmaların yürütüldüğü kurumdur. Üniversite eğitiminin kökenleri çok eski yıllara dayanır. Ancak eski dönemlerde yüksek öğretim kurumlarının henüz üniversite olarak adlandırılmaya başlanmaması nedeniyle “Dünyanın ilk üniversitesi hangisidir?” noktasında fikir birliği yoktur.
Dünyanın ilk üniversitesi için ilk olarak Antik Yunan Dönemi’ne uzanmak gerekir. Platon, M.Ö. 4. Yüzyılda bir akademi kurarak eğitim verir. Ancak akademinin nasıl bir işleyiş sürecine sahip olduğunun net olmaması nedeniyle ilk üniversite olarak adlandırılması güçtür. Akademinin üniversiteden çok bir tartışma alanı olarak kullanıldığı düşünülmektedir.
Dünyanın İlk Üniversitesi Hangisi?
Dünyanın ilk üniversitesini belirleyen araştırmalarda farklı kriterler dikkate alınır. Geçmiş dönemlerde kurulan kurumların günümüzdeki üniversitelere olan benzerlikleri ve halen faaliyette olmaları dikkate alınan kriterler arasındadır. Antik Yunan’da da üniversiteye benzer yapılanmalar vardır. Platoncu Akademi, Milattan Önce 387 yılından Milattan Önce 86’ya kadar eğitim faaliyetlerine devam etmiştir. Platoncu Akademi’nin etkisiyle farklı eğitim kurumlarının da kurulduğu bilinmektedir.
Avrupa’da eski üniversitelerden biri olarak Konstantinopolis Üniversitesi’nden de bahsetmek gerekir. 425 yılında kurulan okul, imparatorluk görevlilerini ve kilisedeki din görevlilerini eğitmiştir. Birinci Bulgar İmparatorluğu Dönemi’nde edebiyat okulları, Erken Orta Çağ döneminde Vizigot adı verilen din okulları vardır Manastır okulları da bir yüksek öğretim kurumu olarak değerlendirilebilir.
Pek çok yüksek eğitim yapılanması olsa da ilk kabul edilen üniversiteler arasında genellikle belli başlı kurumların adı geçer. Bunlar arasında Karaviyyin, Bologna, Harran ve Oxford daha fazla öne çıkar.
Karaviyyin Üniversitesi
“Dünyanın ilk üniversitesi nerede?” sorusuna yanıt ararken pek çok kişinin ortak kararı olan Karaviyyin Üniversitesine yolunuz düşer. Karaviyyin Üniversitesi, Fas’ın Fes şehrindedir. 859 yılında Fatıma el-Fihri’nin kurduğu ve o dönem cami olan üniversite, daha sonra önemli bir eğitim merkezi halini alır. “Dünyanın ilk üniversitesi nerede kurulmuştur?” sorusunun yanıtı Fas’tır. En azından Karaviyyin Üniversitesinin dünyanın ilk üniversitesi olduğunu düşünenler, bu yanıtı verir. Kurumun bir diğer özelliği ise bir kadın tarafından kurulan ilk üniversite olmasıdır.
Dünyanın en eski üniversitesi olan Karaviyyin, mimarî dokusuyla da dikkat çeker. Fas mimarîsinin etkilerinin görüldüğü yapı, günümüzde önemli bir tarihî eserdir.
Medrese olarak eğitim verilen kurumda 1963 yılından itibaren modern eğitime geçiş söz konusudur.
Eski üniversitelerinden olan Karaviyyin, UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer alır. Günümüze ulaşmayı başaran üniversite binasında 4000’den fazla el yazması eser yer alır. Ayrıca 9. Yüzyıldan kalan Kuran-ı Kerim ve daha evvelki yıllardan günümüzde ulaşan hadis kaynakları da üniversite kütüphanesinde bulunur. Karaviyyin, önemli âlimlerin mezun olduğu ve eğitim verdiği bir kurumdur. İbn Meymun, Muhammed İdrisi, İbn Rüşd, İbn Haldun gibi âlimler kurumda bulunmuştur.
Harran Üniversitesi
İlk üniversite hakkında bilgi edinmeye çalışırken Harran Üniversitesiyle de karşılaşırsınız. Harran, ilk üniversite olarak bahsi sıkça geçen bir kurumdur. Yapılan arkeolojik kazılar neticesinde 12. Yüzyıla ait medrese kalıntılarının ortaya çıkması bu iddiayı güçlendirmiştir.
“Dünyanın ilk üniversitesi Harran ne zaman kuruldu?” sorusunun yanıtı net değildir. Arkeolojik kazılar ile bulunan kalıntılar 717 ila 1272 yılları arasına işaret etmektedir.
Günümüzde Harran Ulu Camii’nin bulunduğu alanın etrafında yapılan kazılar sonucunda medreselere ait öğrenci odaları, eyvanlar ve mescitler bulunmuştur. Harran Okulu’nda Yunan filozoflarına ait eserlerin Arapçaya çevrildiği bilinir. Ayrıca Emeviler Dönemi’nde astronomi, matematik, tıp gibi farklı alanlarda çalışmalar yürütülür. Ancak Moğollar, 1260 yılında bölgeyi işgal ederek büyük bir tahribat yaratmış ve üniversitenin de ciddi zarar görmesine yol açmıştır.
Nisibis Akademisi
Dünya’nın ilk üniversitesi olarak Nisibis Akademisi’nden de bahsetmek gerekir. Arkeolojik buluntulardan anlaşıldığı üzere okulun kökeni 350 yılına kadar uzanır. Süryani okulu olarak kurulan kurum, kurulduğu dönemde Roma İmparatorluğu’nun sınırları içerisindedir.
Dünyadaki ilk üniversite olduğu düşünülen Nisibis Akademisi’nden bugün geriye kalan tek yapı Nusaybin’de bulunan Mar Yakup Kilisesi’dir. Nisibis Akademisi’nde tıp, felsefe ve teoloji alanında eğitim verilir. Akademinin doktor ve din adamı yetiştirme noktasında önemli bir pozisyonda olduğu bilinir. Akademide görev yapan hocaların, Aristoteles ve Platon felsefesine hâkim olduğu da bugüne ulaşan bilgiler arasındadır.
Bologna Üniversitesi
Dünyanın ilk üniversitesi olarak Bologna Üniversitesinden bahsedebiliriz. Ancak kurulduğu günden bu yana faaliyetlerine ara vermeyen ilk üniversite olarak Bologna’yı değerlendirmek daha doğru olur. Çünkü üniversite, bugün de eğitim vermeye devam etmektedir.
Üniversitenin kuruluş tarihi olarak 1088 yılı kabul edilir. Özellikle medeni hukuk ve kanon hukuku eğitimi yönüyle okulun çok önemli bir role sahip olduğunu söylemek mümkündür. Aynı zamanda Orta Çağ Roma Hukuku için bir gelişim merkezi olduğu söylenebilir. Orta Çağ karanlığı bu okula uğramamış ve özgür düşünce yapısından o dönemde bile taviz verilmemiştir.
Dünyanın ilk üniversitesi Bologna’da, geçmişten günümüze çok değerli bilim insanları eğitim vermiştir. Okulun mezunları arasında Kardinal Alberto Bolognetti, İtalyan bilişsel psikolog Anna M. Borghi; İtalyan şair, yazar ve filozof Dante Alighieri gibi pek çok ünlü isim vardır.
11 ve 12 yüzyıla damga vuran ve İtalya’nın en iyi üniversitesi olarak kabul edilen Bologna, dünya üniversiteleri arasında da iyi bir konuma sahiptir. 2022 yılında dünya genelinde akademik itibarı en yüksek 71. üniversite seçilmiştir.
Bologna’dan sonra sürekli faaliyette olan en eski üniversiteleri şu şekilde sıralayabiliriz:
- İngiltere’de bulunan Oxford Üniversitesi 1200-1204 yılları arasında kurulmuştur.
- Cambridge Üniversitesi 1209-1225 yılları arasında kurulmuştur. Üniversite İngiltere’de yer almaktadır.
- İspanya Salamanca Üniversitesi 1218-1219 yılında faaliyetlerine başlar.
- Padua Üniversitesi 1222 yılında kurulmuş ve İtalya’da yer alan bir eğitim kurumudur.
- Naples Federico II Üniversitesi 1224 yılında İtalya’da kurularak eğitim vermeye başlamıştır.
Ez-Zitouna Üniversitesi
Sürekli faaliyetlerine devam eden en eski üniversiteler arasında Tunus’ta bulunan Ez-Zitouna Üniversitesi de yer alır. 737 yılında Emevi Dönemi’nde kurulan okul, El-Zeytuna Camii kapsamında yer alan bir medresedir. Özellikle din eğitimi ve İslam Hukuku alanında faaliyet gösteren Zeytune Üniversitesi modern bilimler de öğretilir.
El-Ezher Üniversitesi
Mısır’da 970 yılında kurulan El-Ezher Üniversitesi, dinî çalışmalara ağırlık verilen bir kurumdur. Eğitim kapsamına zaman içerisinde farklı disiplinler de alınır. Üniversitenin mezunları arasında Orta Çağ’ın önemli matematikçi ve fizikçisi Hasan İbn el-Heysem vardır. Ünlü âlimlerden İbn Hacer Askalani de bu üniversitede eğitim almıştır.
Sankora Camii ve Üniversitesi
Mali-Timbuktu’da kurulan Sankore Camii ve Üniversitesi’nin kuruluş tarihi 989 yılıdır. Mansa Musa adındaki hükümdar tarafından kurulan üniversite, medrese olarak faaliyet gösterir.
Türkiye’deki İlk Üniversite
İlk üniversite Türkiye’de İstanbul Üniversitesi olarak kabul edilir. İstanbul Üniversitesinin kuruluşu, İstanbul’un fethine kadar uzanır. Fatih Sultan Mehmet, İstanbul’u fethettikten sonra pozitif bilimlerin öğretilmesi için harekete geçer. Bu nedenle Fatih Külliyesi’ni kurar. İstanbul Üniversitesi’nin kuruluşunu Fatih Külliyesi’nin kuruluşuna dayandırabiliriz. Ayrıca 1863 yılını da kuruluş tarihi olarak kabul edenler vardır.
Darülfünun adıyla eğitim vermeye başlayan kurum, belli bir süre sonra kapatılmıştır. 1869 yılında yeniden açılan kurum, çeşitli olaylar neticesinde tekrar kapatılır. 1874 yılında, 1896’da tekrar açılıp kapanan eğitim kurumu, 1933 yılından itibaren İstanbul Üniversitesi olarak faaliyetlerine devam eder.