Yüzyıllar boyunca önemli gezginler ve bilim adamları ilk dünya haritası üzerinde çalışmış, bugüne dek pek çok dünya haritası bırakmıştır. Ancak bu haritalardan hangisinin ilk dünya haritası kabul edileceğine dair tartışmalar bugün bile varlığını sürdürür. İlk haritanın izini sürmek için Babillere kadar uzanmak ya da ünlü Osmanlı denizcilerinden olan Piri Reis’e bakmak gerekebilir.
Peki, bugüne kadar hazırlanmış dünya haritaları arasında hangisi ilk dünya haritasıdır? Dünya haritası ilk kim tarafından çizilmiştir ve geçmişin hangi kayıp medeniyetlerine ışık tutar?
İlk Dünya Haritası Ne zaman Çizildi?
Tarihte bilinen ilk dünya haritasının bundan 2600 ila 2900 yıl öncesinde çizildiği düşünülür. Bu harita bugün “Babil Dünya Haritası” olarak adlandırılır. Londra’da bulunan British Museum’da sergilenen bu ilk dünya haritası oldukça küçüktür ve Orta Çağ’da çizilen dünya haritaları kadar süslü değildir. Bu nedenle ilk çağ dünya haritası olarak nitelenebilir.
1881 yılında Arkeolog Hormuzd Rassam tarafından Irak’ın Bağdat şehrinde keşfedilen harita yaklaşık 12 x 8 cm boyutlarındadır. Bu haritada dairesel dünya çizimi ve çivi yazısıyla yazılmış metinler görülebilir. Tarihte pek çok medeniyetin doğduğu bölge olan Mezopotamya bu haritanın merkezinde konumlanır. Üst kısımda dikdörtgen şekilde Babil şehri ve bu şekli bölen çizgilerle Fırat Nehri gösterilmiştir. Ayrıca Assur, Der, Urartu gibi şehirlerin konumları da haritada işaretlenmiştir. Bu nedenle dünyadaki ilk medeniyetler haritası tanımlamaları da yapılmaktadır.
Babil Dünya Haritası bazı uzmanlara göre dünyanın ilk haritası olarak görülse de pek çok otoriteye göre ilk dünya haritası olarak kabul edilemez. Benzer şekilde MS 150 yılında Batlamyus’un çizdiği harita da ilk çizilen dünya haritası olarak nitelenemez. Sonradan çizilen bazı haritalar için ilk dünya haritası tanımını yapmak çok daha doğrudur.
Dünyanın İlk Haritası Nerede Çizilmiştir?
8200 yıl önce Çatalhöyük’te bir evin duvarında bulunan bir harita, dünyanın en eski haritalarından biri olarak kabul edilir. Bu sıra dışı haritada Çatalhöyük’teki evlerin yerleşim planı ile Hasan Dağı’nın çizimi görülebilir. 3 metre uzunluğunda, 90 santimetre genişliğinde olan bu haritanın karbon testleri onu MÖ 6200 yılına tarihlendirmiştir.
Bu haritası ilk dünya haritası olarak nitelemek mümkün değildir. Aslında bu bir haritadan çok duvar resmini andırır. Kuşbakışı bir yerleşim planıyla birlikte Hasan Dağı’nın resmedilmiş olması ise bölge halkının doğayla olan güçlü ilişkisini gösterir. Bu nedenle ilk dünya haritası olmamakla birlikte Anadolu kültürü açısından önemli bir yere sahiptir. Başka bir deyişle ilk dünya haritası değil, dünyanın ilk haritası Çatalhöyük bölgesinde demek daha doğru olabilir.
Dünya Haritası Çizen İlk Türk Kimdir?
Dünyaca ünlü Osmanlı denizcisi Piri Reis’in 1528 yılında çizdiği ikinci dünya haritası, aslında büyük bir haritanın kuzeybatı köşesini gösterir. Haritanın diğer kısımları ise günümüze kadar ulaşamamıştır. Haritanın bugün elimizde bulunan kısmında Orta Amerika’nın kıyıları, Florida, Kanada’nın doğu ucu ve Grönland gibi yeni keşfedilmiş bölgeler yer alır.
Piri Reis tarafından Kanuni Sultan Süleyman’a sunulan bu harita, Piri Reis’in 1513 yılında çizdiği ilk haritaya göre çok daha kapsamlıdır ve güncel bilgiler içerir. Hem ilk harita hem de ikinci haritadan günümüze dek ulaşan bu kuzeydoğu parçası bugün Topkapı Sarayı’nda korunur. Nitekim dünya haritası çizen ilk Türk olarak Piri Reis olarak gösterilebilir.
Ceylan derisi üzerine 8 renkli şekilde çizilen kapsamlı ilk dünya haritası 69 x 70 cm boyutlarındadır. Portolan tarzındaki harita üzerinde dört büyük, iki küçük pusula gülü yer alır. Harita üzerindeki notlarda ise çizerin Piri Reis olduğu belirtilmiştir. Ayrıca Piri Reis ilk dünya haritası üzerinde keşiflerini ve coğrafi bilgileri de kaydetmiştir.
İlk Dünya Haritası Nereleri Gösterir?
Dünya haritası ilk çizen Türk olan Piri Reis, Grönland’ın güneyindeki Newfoundland bölgesini Terra Nova, Labrador bölgesini ise Baccalao olarak göstermiştir. Bu bölgelerin 1500’de Gaspar Corte-Real, 1501’de kardeşi Miguel Corte-Real tarafından keşfedildiği Piri Reis’in dünya haritasının üzerinde gösterilmiştir. Ayrıca harita üzerindeki metinlerde 1513 yılında karadan Büyük Okyanus’a ulaşan Vasco Nunez de Balboa isimli bir kaşiften bahsedilir.
Piri Reis dünya haritasını incelediğinizde Porto Riko’da gösterilen San Juan Batisto Florida’da yer alır. Kolomb’un hatalı haritalarıyla karşılaştırıldığında ise özellikle Bahamalar, Antiller, Haiti, Küba çok daha gerçekçi olarak resmedilmiştir. Piri Reis haritasında Küba’yı Isla di Vana adıyla göstermiş, Yengeç Dönencesi’ni ise haritasında ilk kez “Günuzadısı” olarak anmıştır. Piri Reis bu hattı günün en uzun olduğu yer belirtmiştir.
Piri Reis tarafından hazırlanan dünya haritası ilk hali boş alanlar da içerir. Piri Reis bu bölgelerin henüz keşfedilmediğini, bilmediği için çizmediğini not etmiştir. Piri Reis haritası büyük ölçekli, teknik açıdan gelişmiş bir haritadır ve en ileri kartografik örneklerden biri olarak kabul edilir. Dolayısıyla “İlk dünya haritası ne zaman çizildi?” sorusuna Piri Reis’in bu haritayı çizdiği tarih olan 1528 yanıtı verilebilir.
Bilinen En Eski Dünya Haritaları
Tarihte bilinen ilk dünya haritası yukarıda da bahsettiğimiz gibi Babillere kadar uzanır. Dünyanın ilk haritası olarak ise Çatalhöyük’teki duvar resmi gösterilir. Ancak sonrasında çok sayıda dünya haritası çizilmiş, bu haritalardan bazıları farklı kaynaklar tarafından ilk dünya haritası olarak nitelenmiştir. Bu haritalardan bazıları şunlardır:
- MÖ 1150 yılında çizilen ve Eski Mısır’a ait olan Turin Papirüsü Haritası, Nubya’da bulunan altın madenleri ile yolları gösterir. Topografik ilk dünya haritası olarak bunu gösteren kaynaklar bulunur.
- MS 150 yılları civarında yunan bilgini ve filozofu olan Claudius Ptolemaios (Batlamyus) tarafından çizilen haritalar coğrafi koordinatlar içerir. Roma döneminde yönlere dair önemli bilgiler vermiştir. Pek çok kaynağa göre ilk dünya haritası budur.
- MS 4. yüzyılda çizilen Peutinger Tabulası, Roma yollarını uzun şeritler halinde gösterir. Aynı zamanda Avrupa, Kuzey Afrika ve Asya’nın bir bölümünü de içerir.
- MS 6. yüzyılda Ürdün’deki bir kilisenin zeminine mozaik şeklinde yapılan Madaba Mozaiği, Kudüs ve çevresini detaylı şekilde gösteren en eski Hristiyan haritalarından biridir.
- Endülüslü coğrafyacı El-İdrisi tarafından 1154 yılında Sicilya’da çizildiği düşünülen Al-Idrisi Haritası dünyayı yuvarlak olarak göstermiştir. Ayrıca harita güney yukarı yönlü olarak çizilmiştir.
- Yaklaşık 1300 yılında İngiltere’de çizilen Hereford Dünya Haritası dini ve mitolojik unsurlarla süslenmiş olan Orta Çağ haritasıdır. Bu haritanın merkezinde Kudüs yer alır.
“Dünya haritası ilk kim çizdi?” sorusunun birden fazla cevabı var. Dolayısıyla biz de İlkoloji olarak tüm bu cevapları size aktarmak istedik. Çünkü tıpkı ilk filozof gibi tarihi çok eskilere dayanan konularda net tarihler vermek genellikle mümkün değildir. Ancak genel olarak bir değerlendirme yapıldığında ilk dünya haritası Piri Reis’e aittir denilebilir.