Dünyadaki ilk para kökenleri itibarıyla çok farklı coğrafyalara, çok farklı tarihlere uzanabilir. Çünkü net lokasyon ya da tarih verebilmek için öncelikle paranın ne olduğunu tanımlamak gerekir. Her ne kadar paranın ne zaman icat edildiğine dair çok kesin bir bilgi olmasa da, hem tarihçilerin hem araştırmacıların hem de arkeologların önemli kısmı “İlk para nerede basıldı?” sorusunun cevabı olarak Lidyalıları gösterir. Dolayısıyla bu konuyu Lidyalıların icat ettiği ilk para üzerinde ele almakta fayda var. Ancak öncelikle para olarak kullanılan nesnelere bakabiliriz.
Peki, tarihte ilk altın para ne zaman basılmıştır ve paranın ilk olarak bulunma hikayesi nasıl başlamıştır? İlkoloji olarak bu hafta tarihteki ilk para birimini inceliyoruz.
Para Olarak Kullanılan İlk Nesneler
Paranın doğuşu, aynı zamanda daha pratik ve sürdürülebilir bir çözüme geçiş anlamına gelir. Oysa öncesinde insanlar sahip oldukları ürünleri başkalarının mallarıyla takas ederek ihtiyaçlarını karşılamıştır. Ancak bu sistem içerisinde her zaman belirli sorunları barındırmıştır. Örneğin tarafların karşılıklı ihtiyaçlarının aynı anda uyuşması gerekir. Ayrıca ürünlerin değerlerinin belirlenmesinde standart ölçütler bulunmaz. Standart ölçütlerin bulunmaması anlaşmazlıkları doğurur ve bu da dünyadaki ilk para düşüncesini oluşturan temel nedenler arasında gösterilebilir.
Ortaya çıkan bu sorunlar nedeniyle zaman içinde daha işlevsel bir ihtiyaca gereksinim doğmuştur. İşte bu gereksinim de paran fikrinin ortaya çıkmasındaki temel taşlardan biri olmuştur. Bu nedenle deniz kabukları, değerli taşlar ya da metaller belirli ihtiyaçların değerini somutlaştırmaya başlamıştır. Zaman içinde en değerli metallerden olan altın ile gümüşten üretilen nesneler ihtiyaçları karşılamak için belirgin değerler olarak öne çıkmıştır. Bu metallerin öne çıkmasının en önemli nedenleri arasında zamanla aşınmamaları, her zaman taşınabilir olmalarıdır.
Kısaca özetlemek gerekirse “Mal para ilk defa hangi nesnelerle başladı?” sorusunun cevabı pek çok kaynağa göre deniz kabuklarıdır. Ancak deniz kabukları “İlk para ne zaman basıldı?” sorusuna cevap niteliği taşımaz.
Dünyadaki İlk Madeni Para Ne Zaman Basıldı?
Dünyadaki ilk para, M.Ö. 7. yüzyılda Lidyalılar tarafından basılmıştır. Bazı araştırmacılar ya da tarihçiler bu konuya şerh düşse de genel kanı bu yöndedir. O dönemlerde kağıt kullanımı henüz yaygınlaşmadığı için ilk madeni para olarak Lidyalıların bastığı bu para gösterilir. Bu ilk madeni para, Lidya Kralı Alyattes tarafından bastırılmıştır ve bir alaşımdan üretilmiştir. Elektrum adı verilen bu alaşım altın ve gümüşten oluşur. Dolayısıyla tarihteki hem ilk altın para hem ilk gümüş para olarak Lidyalıların bastığı bu para gösterilebilir. Ayrıca ilk bakır para da bu dönemde üretilmiş olabilir.
Değiş tokuş sisteminin yerini alan bu paraların üzerindeki semboller farklı değerleri temsil ederken alım gücünü de somut hale getirmiştir. Bu sayede ticari işlemlerdeki değerle ilgili sorunlar da ortadan kalkmaya başlamıştır. Zamanda önce Batı Anadolu’ya, sonra da bütün Akdeniz havzasına yayılan bu para hemen hemen tüm toplumlar tarafından kullanılmaya başlandı.
Dünyadaki İlk Kağıt Para Nerede Basıldı?
Tarihi kaynaklar incelendiği zaman Çin İmparatorluğu’nun M.Ö 118 yılında deri para kullandığını gösterir. Ancak bunlar dünyadaki ilk kağıt para olarak gösterilemez. Kağıt olarak üretilen dünyadaki ilk para M.S. 806 yılında Çin tarafından üretilmiştir. Ancak kağıt paraların Batı dünyasında kullanılmaya başlaması oldukça geç bir dönemde olmuştur. 1690’lı yıllarda Amerika’da, 1694’te ise İngiltere’de basılan paralar, batı dünyasında kağıt olarak üretilen dünyadaki ilk para olarak nitelenebilir.
Osmanlı Döneminde İlk Kağıt Para Ne Zaman Basıldı?
Osmanlı Devleti’nde kullanılan ilk kağıt paralar reform finansmanı sağlanması amacıyla Tanzimat Dönemi’nde basılmıştır. 1840 yılında Sultan Abdülmecid tarafından “Kaime-i Nakdiye-i Mutebere” adını taşıyan bu para “para yerine geçen kağıt” anlamına gelir. İlk zamanlarda elle yazılan, sonradan mühürlenen bu kaimeler zaman içinde taklit edilmeye başlandığından 1842 yılından itibaren matbaa yoluyla basılmaya başlamıştır.
Para Üstüne Resmi Basılan İlk Kişi
M.Ö. 5. ile 4. yüzyıllarda özellikle Yunan coğrafyasında pek çok kral farklı boyutlarda, farklı biçimlerde paralar üretmiştir. Lidyalılar döneminde formsuz ve fasulye biçiminde olan paralar sonradan daha büyük, daha köşeli hale gelmeye başlamıştır. Ancak bu dönemde 300 gramın üstündeki ağırlıklara kadar ulaşan paralar zaman içerisinde küçülerek 20-25 gramlık ağırlıklara ulaşmıştır.
Para bastıran önemli figürlerden biri de Makedonya Kralı Büyük İskender olmuştur. Ancak Büyük İskender’in para bastıran diğer krallardan belirgin bir farkı bulunur. Çünkü Büyük İskender para üstüne resmi basılan ilk kişi olma özelliği taşır. Ayrıca paranın M.Ö. 7. yüzyılda bulunmasının ardından üzerine ilk olarak Büyük İskender’in resminin basılması, bu imparatorun büyüklüğünün göstergelerinden biri olarak kabul edilir.
Kendi Adına Para Bastıran İlk Türk Devleti
“Dünyadaki ilk para nerede basıldı?” sorusunun cevabı Lidyalılardır. Ancak kendi adına para bastıran ilk Türk devleti de bu coğrafyaya çok uzak değildir. Göktürklerin “On-Ok” boyundan gelen, Issık Gölü’nün civarında konumlanan, kendilerini Türgişler olarak adlandırılan Türk Devleti, 630 yılında Göktürklerin yıkılmasıyla birlikte kendi bağımsızlığını ilan etmiştir. Bağımsızlığı ilan eden lider ise Baga Tarkan’dır.
Ancak Türgişler’in tarihte önemli yer kaplamasının en önemli nedenlerinden biri kendi adına para basmaya başlayan ilk Türk devleti olmasıdır. Baga Tarkan tarafından bastırılan bu madeni paralar genellikle yuvarlaktır ve ortalarında kare delikler bulunur.
Dünyadaki İlk Paranın Sosyal ve Kültürel Etkileri
Dünyadaki ilk para bulunduğunda toplumlar sosyal, kültür, ekonomik, politik açıdan dönüşmeye başlamıştır. Dünyadaki ilk para icat edildikten sonra toplumlarda oluşan sosyal ve kültürel değişimler şu şekilde listelenebilir:
- Para kullanımı zengin ile fakir arasındaki farkın görünür olmasını sağlamış, sosyal tabakalaşmayı güçlendirmiştir. Hem geçmişteki hem günümüzdeki filozoflar bu konuyu irdelemeye devam eder.
- Paranın ticari araç olarak kullanılmaya başlamasıyla birlikte ticaret hacmi artmaya, şehirler büyümeye, ekonomik merkezler oluşmaya başlamıştır.
- Gümüş para, altın para veya kağıt para üzerine işlenen hükümdar sembolleri merkezi otoritenin gücünü pekiştirmiştir.
- Devletlerin ya da toplumların kendi paralarını basması bağımsızlığın göstergesi haline gelmiştir.
- Tarihte ilk basılan parayla birlikte kültürler arasındaki ekonomik ve kültürel etkileşimler artmaya başlamıştır.
- Para yönetimi, muhasebe ya da bankacılık gibi yeni meslekler ortaya çıkmıştır.
- Paraya sahip olan ve olmayan bireyler arasında statü farkı oluşmuştur.
Dünyadaki ilk para, yukarıdaki listede yer vermediğimiz daha pek çok değişime neden olmuştur. Ayrıca dünyadaki ilk para, bugünkü dünyanın şekillenmesinde de oldukça önemli bir role sahiptir.
Sonuç olarak “dünyadaki ilk para bir şekilde ortaya çıktı ve bütün dünya değişti” gibi bir düşünce kesin olarak doğru olmamakla birlikte desteklenebilir tarafları bulunur. Para da tıpkı dünyadaki ilk telefon ya da dünyadaki ilk fotoğraf makinesi gibi kırılma noktası olan önemli icatlardan biridir.